آمریکا از زمان اجرای برجام تاکنون اقدامات متعددی برای محدود کردن منافع ایران از برجام کرده است که بیشتر آنها نیز به دلیل خلأهای برجام، نقض برجام محسوب نمی‌شوند.
به گزارش عصر امروز رهبر معظم انقلاب در دیدار با اعضای مجلس خبرگان فرمودند: «اشکالی که نسبت به مذاکرات هسته‌ای داشته و داریم و مکرر نیز در جلسات با مسئولان مطرح کردیم این است که مذاکره اشکالی نداشت اما باید در این مذاکره مراقبت و دقت لازم انجام می‌گرفت تا اینگونه نباشد که هر غلطی که طرف مقابل انجام بدهد، نقض برجام محسوب نشود اما هر اقدام ایران، نقض برجام محسوب شود.»
ایشان همچنین در سال گذشته و در زمان تمدید قانون تحریم ایران (ایسا) برای ده سال دیگر فرمودند: «دولت کنونی آمریکا در قضیه‌ی توافق هسته‌ای تخلف‌های متعددی تا الان انجام داده است؛ تازه‌ترینش تمدید تحریم ١٠ساله است، اگر این تحریم بشود قطعاً نقض برجام است و بدانند قطعاً جمهوری اسلامی در برابر آن واکنش نشان خواهد داد.»
آیا این دو گفتار متناقض نیستند؟ آیا اعتراض جمهوری اسلامی ایران در زمان تمدید قانون ایسا و اینکه این کار را نقض برجام می دانست، پشتوانه کارشناسی نداشت؟ در پاسخ به این سوال نکات زیر را باید در نظر داشت:
اول اینکه آمریکا از زمان اجرای برجام تاکنون اقدامات متعددی برای محدود کردن منافع ایران از برجام انجام داده است که بیشتر آنها نیز به دلیل خلاهای برجام، نقض برجام محسوب نمی شوند. برخی از این اقدامات به قرار زیر است:
اولین اقدام آمریکا که در طول این دو سال نیز تکرار شده و ترامپ هم همان را دنبال کرده است، افزایش افراد و نهادهای ایرانی در لیست تحریم SDN است. درست یک روز بعد از اجرای برجام یعنی 27 دی 1394 به بهانه فعالیت های موشکی ، اولین شناسایی بعد از اجرای برجام توسط وزارت خزانه داری آمریکا انجام شد. در این دوسال بیش از 5 بار شناسایی افراد و نهادهای جدید تکرار شده است و آخرین بار آن هفته گذشته توسط وزارت خزانه داری دولت ترامپ صورت گرفت و 7 فرد و 2 نهاد ایرانی وارد لیست تحریم شدند. این شناسایی ها نقض برجام تلقی نمیشود. چرا که برجام این اجازه را به آمریکا میدهد تا سیاست های خصمانه خود در قبال ایران را به بهانه های غیرهسته ای دنبال کند. افزایش افراد و نهادهای ایرانی لیست تحریم آمریکا به معنای افزایش فشار تحریم های ثانویه بانکی و غیربانکی بر ایران است و همکاری بازیگران خارجی با ایران را سخت تر می کند.
بعد از اجرای برجام دادگاهی در آمریکا حکم به برداشت 2 میلیارد دلار از اموال ایران که در خاک آمریکا ضبط شده بود، داد. این اقدام به بهانه پرداخت خسارت به قربانیان حوادث لبنان در دهه هشتاد میلادی بود که ایران به عنوان حامی گروه های مقاومت محکوم به پرداخت خسارت شد. این اقدام نیز مغایرتی با برجام نداشت.
قانون مقابله با اقدامات بی ثبات ساز ایران (سیدا 2017) در درون قانون بزرگتری به نام کاتسا، دور جدیدی از تحریم های ثانویه بانکی و غیربانکی علیه ایران را به وجود می آورد. هرچند این قانون در برخی از بخش هایش مغایرت با برجام دارد اما بیشتر بندهای این قانون و نیز بخش اصلی آن که سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را همسان گروه های تروریستی شناسایی میکند و یک سیاه چاله تحریمی ایجاد می کند، مغایر با برجام نیست. چرا که برجام دست آمریکا برای افزایش تحریم ها به بهانه های مختلف را نبسته است.
در طول دو سال بعد از برجام آمریکا تنبیه بانک ها و شرکت های خارجی به دلیل نقض تحریم های ایران را ادامه داد. برای نمونه همزمان با تلاش ایران برای برقراری روابط اقتصادی با ایتالیا، آمریکا بانک ایتالیایی اینستا سن پائولی را 235 میلیون دلار جریمه کرد. ادامه یافتن این جریمه ها ترس خارجی ها برای همکاری مستقل با ایران را بیشتر می کند و در نتیجه همکاری سخت تر و تحت نظارت آمریکا انجام میشود. اما این اقدام آمریکا نقض برجام تلقی نمیشود.
در موضوع قراردادهای اقتصادی مانند قراردادهای نفتی که خارجی ها با ایران امضا می کنند، آمریکا به صورت نانوشته با تکیه بر مسئله بازگشت پذیری تحریمی، جایگاه نظارت و مدیریت برای خودش ایجاد کرده است. توتال برای آنکه با ایران قرارداد ببندد و به دلیل ترس از بازگشت تحریم ها باید به سراغ آمریکا برود و رضایت او را ابتدا کسب کند. ایتالیا تلاش خود را برای کسب رضایت آمریکا می کند اما موفق نمی شود. در صورتیکه طبق برجام قرار نبود برای همکاری با ایران در بخش های نفت و گاز کسی از آمریکا اجازه بگیرد.
اقدام دیگر اصلاح قانون معافیت های ویزایی برای مسافران به آمریکا بود. با توجه به اینکه ایران در لیست کشورهای خطرناک قرارداده شده است، کسانی که از 2011 به ایران سفر کرده باشند دیگر نمی توانند از معافیت ویزایی استفاده کنند. این تصمیم مشکلات زیادی برای همکاری های خارجی با ایران خصوصا همکاری های علمی ایجاد کرد.
تمدید قانون تحریم ایران (ایسا) برای ده سال دیگر از اقدام مهمی بود که کنگره آمریکا برای حفظ ساختار تحریم های ثانویه غیربانکی انجام داد. تمدید این قانون در عمل وضع قانون جدید تحریمی بود. با توجه به اینکه تحریم های مشخص شده در قانون ایسا، در برجام به عنوان تحریم های هسته ای شناخته شده بودند (مانند سرمایه گذاری در صنعت نفت و گاز ایران) در نتیجه این اقدام به معنای وضع مجدد تحریم های مرتبط با هسته ای بود. طبق برجام نیز رئیس جمهور آمریکا در چارچوب اختیارات خودش باید جلوی وضع مجدد تحریم مرتبط با هسته ای را می گرفت. اوباما به جای وتو کردن این قانون، آن را امضا نکرد و در نتیجه با گذر زمان این قانون نهایی شد. وتو نکردن اوباما نقض برجام محسوب می شد. لذا ایران به این نقض واکنش نشان داد.
دوم اینکه در دوسال گذشته اقدامات متقابل ایران در واکنش به اقدامات آمریکا که در بالا مورد اشاره قرار گرفت ، ضعیف بوده است. بخشی از داستان به مکانیزم اعتراض برمی گردد. این مکانیزم که در برجام تعبیه شده است به شدت ناکارآمد است. ایران هیچ گاه نمی تواند این مکانیزم را تا انتها دنبال کند. چرا که در نهایت محکوم به تحمل بازگشت تحریم ها خواهد شد. پس اگر ایران به طور جدی معتقد باشد که برجام از سوی آمریکا نقض شده است بازهم حاضر نمی شود تا انتها این عقیده را دنبال کند. این خلا بزرگ در زمان بررسی برجام بارها از سوی منتقدان مطرح شد.
بخشی از مشکل هم به این مسئله بازمی گردد که نظارت بر اقدامات ایران ناظر مشخصی دارد که باید در بازه های زمانی مشخص و براساس موارد عینی و مشخص گزارش دهد اما نظارت بر تعهدات طرف مقابل ناظر مشخصی ندارد و همه چیز در مسیر مذاکره و گفتگو باید پیگیری شود.
بخشی دیگر داستان به ضعف توان دیپلماسی و حقوقی تیم مذاکره کننده که الان پیگیری برجام را نیز برعهده دارد بازمی گردد. به این معنا که تیم ایرانی توانایی اقناع سایر طرف های برجام را ندارد و نمی تواند در موارد مشخص مانند تمدید قانون ایسا، آن ها را با خود همراه کرده و آمریکا را ناقض برجام معرفی کند. برای نمونه در پایان نشست اخیر کمیسیون مشترک برجام خانم موگرینی اعلام کرد که تمام طرف های برجام به آن پایبند بوده اند. یعنی از نظر کمیسیون مشترک ، آمریکا تاکنون برجام را نقض نکرده است.
کنار هم قرار دادن این موارد نشان می دهد که صحبت های اخیر رهبر معظم انقلاب ناظر به روند کلی اجرایی شدن برجام در این دوسال بوده و ناظر به یک اتفاق مشخص نیست. این روند ناشی از ساختار طراحی شده در برجام بوده و در نتیجه آن ، دست آمریکا برای اجرای سیاست های خصمانه خود علیه ایران باز است اما دست ایران برای اقدامات متقابل بسته است لذا حتی زمانی که مجلس می خواهد واکنش نشان دهد مجبور است قانونی را مصوب کند که کوچکترین تعارضی با برجام نداشته باشد.
محمد علی مسعودی
